مدیریت انگل سس در مزارع یونجه؛ از پیشگیری تا کنترل شیمیایی

یونجه به ‌عنوان یکی از مهم‌ترین گیاهان علوفه‌ ای در دنیا، نقشی حیاتی در تغذیه دام و پایداری تولیدات دامی دارد. با این حال، حضور انگل سس (Cuscuta.spp) تهدیدی جدی برای مزارع یونجه محسوب می‌شود. این انگل اجباری با اتصال به ساقه میزبان و تخلیه مواد غذایی و آب، می‌تواند عملکرد یونجه را ۷۰ تا ۸۰ درصد کاهش دهد. بذر علف هرز سس می‌تواند تا ۳۰ سال در خاک زنده بماند و در صورت فراهم شدن شرایط مناسب، به‌سرعت رشد کرده و گسترش یابد. یک بوته سس می‌تواند بیش از ۳ مترمربع از مزرعه یونجه را آلوده کرده و در مدت کوتاهی عملکرد محصول را کاهش دهد.

با توجه به اهمیت این موضوع، آشنایی با روش‌های پیشگیری، کنترل مکانیکی و شیمیایی سس برای کشاورزان و کارشناسان ضروری است. در این مقاله، ما به کشاورزان یونجه‌کار، کارشناسان گیاه‌پزشکی و دانشجویان کشاورزی نشان می‌دهیم که چگونه می‌توانند سس را در مزارع یونجه کنترل و مدیریت کنند. این راهنما با زبانی ساده، مراحل علمی و عملی کنترل سس را گام‌به‌گام توضیح می‌دهد تا هر کشاورز بتواند خسارت این انگل را کاهش و عملکرد یونجه را افزایش دهد.

زیست‌شناسی و چرخه زندگی انگل سس:

گیاه‌پزشکان، انگل سس از جنس Cuscuta را به‌عنوان یکی از شناخته‌شده‌ترین انگل‌های گیاهی جهان می‌شناسند و تاکنون بیش از ۱۷۰ گونه از این انگل را در نقاط مختلف دنیا شناسایی کرده‌اند. این گیاه هیچ‌گونه اندام فتوسنتزی (برگ و کلروفیل) ندارد و تمام نیاز غذایی خود را از طریق اتصال به گیاه میزبان تأمین می‌کند.

• بذر: بذر سس بسیار ریز است (در حد ۱ میلی‌متر)، دارای خواب طولانی بوده و می‌تواند بین ۱۰ تا ۳۰ سال در خاک زنده بماند.
• جوانه‌زنی: در عمق ۱ تا ۱/۵ سانتی‌متری خاک جوانه می‌زند. اگر بذر در عمق ۵ سانتی‌متر یا بیشتر قرار گیرد، توانایی جوانه‌زنی ندارد.
• رشد اولیه: پس از جوانه‌زنی، رشته زردرنگ سس با سرعتی حدود ۷ سانتی‌متر در روز رشد کرده و در جستجوی میزبان است. اگر طی ۳ تا ۵ روز به گیاه میزبان نرسد، از بین خواهد رفت.
• اتصال به میزبان: رشته‌های سس با تشکیل هاستوریوم به دسته‌های آوندی یونجه نفوذ کرده و شیره پرورده و آب گیاه را می‌مکند.
• چرخه تولید مثل: اولین غنچه‌ها حدود ۵۰ روز پس از جوانه‌زنی ظاهر می‌شوند و اولین بذر زنده در حدود ۶۰ روز تشکیل می‌شود.
• دامنه دما: بهترین دما برای رشد سس حدود ۳۰ درجه سانتی‌گراد است و فعالیت آن در بازه ۱۵ تا ۳۸ درجه امکان‌پذیر است؛ به همین دلیل آلودگی بیشتر در بهار و تابستان رخ می‌دهد.

این چرخه زندگی پیچیده باعث شده که کنترل سس بسیار دشوار باشد؛ زیرا حتی اگر در یک فصل آن را مهار کنیم، بذرهای باقیمانده در خاک، سال‌ها توان جوانه‌زنی دارند.

خسارت‌های انگل سس در مزارع یونجه:

انگل سس یکی از مخرب‌ترین علف‌های هرز در مزارع یونجه است که می‌تواند عملکرد و کیفیت علوفه را به‌شدت کاهش دهد. مهم‌ترین خسارت‌های آن عبارت‌اند از:

1. کاهش تراکم بوته‌ها: سس با حمله به بوته‌های جوان یونجه، باعث ضعف و مرگ آن‌ها می‌شود. در نتیجه تراکم مزرعه به ‌مرور کاهش می‌یابد.
2. افت شدید عملکرد: تحقیقات نشان می‌دهند که آلودگی شدید به سس، عملکرد علوفه را تا ۷۰ تا ۸۰ درصد کاهش می‌دهد.
3. کاهش کیفیت علوفه: رشته‌های زردرنگ سس در هنگام برداشت با یونجه مخلوط می‌شوند و کیفیت خوراک دام را پایین می‌آورند. مصرف یونجه آلوده به سس می‌تواند باعث بروز مشکلات گوارشی در دام شود.
4. رقابت برای مواد غذایی و آب: سس با استفاده از هاستوریوم مستقیماً به آوندهای یونجه وصل می‌شود و شیره و آب گیاه را می‌مکد، بنابراین بوته‌های یونجه کمتر رشد می‌کنند و تولید ماده خشک آن کاهش پیدا می‌کند.
5. گسترش سریع در مزرعه: رشد روزانه بیش از ۷ سانتی‌متر و توانایی آلوده‌سازی تا ۳ متر مربع توسط یک بوته باعث می‌شود که سس به‌سرعت کل مزرعه را درگیر کند.
6. کاهش طول عمر اقتصادی مزرعه: اگر کشاورز کنترل مناسبی بر سس در مزرعه یونجه انجام ندهد، آلودگی به سرعت رشد می‌کند و طی چند سال مزرعه غیر اقتصادی می‌شود. در این شرایط، کشاورز باید مزرعه را شخم زده و بوته‌های آلوده را کاملاً از بین ببرد.

روش‌های پیشگیری از آلودگی مزارع یونجه به انگل سس:

پیشگیری همواره مؤثرترین و کم‌هزینه‌ترین راهکار در مدیریت انگل سس است. مهم‌ترین اقدامات پیشگیرانه شامل موارد زیر است:

۱. استفاده از بذر یونجه سالم و عاری از سس:

چون بذر سس بسیار ریز و شبیه بذر یونجه است، احتمال اختلاط بالاست. باید از بذر گواهی‌شده و پاک‌شده توسط دستگاه‌های بوجاری مخصوص استفاده شود.

۲. کشت پاییزه یونجه:

تحقیقات نشان می‌دهند که اگر کشاورز یونجه را در پاییز کشت کند، بذر سس در همان سال سبز می‌شود و سرمای زمستان آن را از بین می‌برد. این روش چرخه زندگی انگل را مختل می‌کند.

۳. مدیریت بقایای گیاهی:

کشاورز هرگز نباید بقایای یونجه آلوده به سس را در مزرعه رها کند. او باید این بقایا را جمع‌آوری کرده و در صورت امکان بسوزاند تا بذرهای سس کاملاً نابود شوند.

۴. تناوب زراعی:

کشت گیاهان غیرمیزبان مانند غلات (گندم، جو و ذرت) در تناوب با یونجه می‌تواند به کاهش ذخیره بذر سس در خاک کمک کند زیرا این گیاهان میزبان انگل نیستند.

۵. آبیاری و شخم عمیق:

شخم عمیق، بذرهای سس را به عمق خاک می‌برد. از آنجا که بذر سس در عمق بیش از ۵ سانتی‌متر قادر به جوانه‌زنی نیست، این روش باعث کاهش جمعیت آن می‌شود.

۶. جلوگیری از چرای دام در مزارع آلوده:

دام‌ها، بذر سس را از طریق فضولات به مزارع سالم منتقل می‌کنند. بنابراین کشاورز باید از انتقال علوفه آلوده و چرای دام در مزارع دارای سس جلوگیری کند.

روش‌های کنترل مکانیکی و زراعی انگل سس در مزارع یونجه:

اگر پیشگیری کافی نباشد و مزرعه به سس آلوده شود، می‌توان با روش‌های مکانیکی و زراعی بخشی از آلودگی را کنترل کرد. این اقدامات شامل:

۱. وجین و حذف دستی:

در مراحل اولیه آلودگی، می‌توان توده‌های سس را همراه با میزبان (یونجه آلوده) از ریشه جدا و از مزرعه خارج کرد. البته این کار در مزارع وسیع زمان‌بر است و بیشتر برای مزارع کوچک یا بخش‌های آلوده مناسب می‌باشد.

۲. برداشت و خشک کردن علوفه قبل از بذر‌دهی سس:

اگر آلودگی زیاد است، بهتر است یونجه قبل از گل‌دهی و تشکیل بذر سس برداشت شود. این اقدام مانع تکثیر و انتشار بذر انگل در مزرعه خواهد شد.

۳. سوزاندن بخش‌های آلوده:

در صورت بروز آلودگی موضعی سس در مزرعه یونجه، بهتر است توده‌های سس و بوته‌های آلوده به‌صورت کامل جمع‌آوری و سوزانده شوند تا منبع آلودگی از بین رفته و از گسترش سس به سایر نقاط مزرعه جلوگیری شود.

۴. شخم و یخ‌آب زمستانه:

شخم پاییزه و یخ‌آب باعث نابودی بخشی از بذرهای سطحی سس و کاهش قدرت جوانه‌زنی آن‌ها می‌شود.

۵. استفاده از روش‌های حرارتی:

در بسیاری از کشورها برای کنترل سس در مزارع یونجه از شعله‌افکن‌های حرارتی استفاده می‌شود. این روش حرارتی به‌ویژه در زمین‌های کوچک و هنگام بروز آلودگی‌های پراکنده سس، عملکرد بسیار مؤثری در از بین بردن توده‌های سس و جلوگیری از گسترش آن دارد.

۶. تناوب زراعی هدفمند:

کشت غلات در تناوب با یونجه، علاوه بر کاهش بذر سس در خاک، موجب بهبود حاصلخیزی و آماده‌سازی خاک برای کشت مجدد یونجه خواهد شد.

کنترل شیمیایی انگل سس در مزارع یونجه:

کنترل شیمیایی یکی از مؤثرترین روش‌ها برای مدیریت سس است به ویژه در مزارع وسیع یا در شرایطی که پیشگیری و کنترل مکانیکی کافی نبوده است. مهم‌ترین نکات در این روش شامل موارد زیر است:

۱. علف‌کش رانداپ (گلایفوزیت):

• میزان مصرف: ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلی‌لیتر در هکتار برای یونجه یک تا دو ساله و ۳۰۰ تا ۵۰۰ میلی‌لیتر در هکتار برای یونجه سه ساله و بالاتر.
• زمان مصرف: پس از برداشت یونجه و هنگامی که ارتفاع بوته بین ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر است.
• نکته: هیچ اثر منفی بر رشد یونجه ندارد و پس از آبیاری بهترین نتیجه را می‌دهد.

۲. ایمازتاپیر:

• میزان مصرف: حدود یک لیتر در هکتار برای یونجه سه ساله به بالا.
• کاربرد: جایگزین یا مکمل گلایفوزیت در مزارع قدیمی و آلوده.

۳. نکات کاربردی:

• استفاده از سموم باید حتماً با توصیه کارشناسان صورت گیرد.
• بهترین سمپاش برای مزارع بزرگ: پشتی تراکتوری بوم‌دار با نازل خط‌پاش.
• بهترین سمپاش برای مزارع کوچک: پشتی لانس و شلنگ‌دار با نازل شره‌ای.

۴. اثر کنترل شیمیایی:

• در قطعات سمپاشی نشده، رشد سس می‌تواند به طول ۳ تا ۴ متر برسد.
• در قطعات سمپاشی شده، حداکثر رشد سس به ۲۰ تا ۴۰ سانتی‌متر محدود شده و خسارت یونجه بطور قابل توجهی کاهش می‌یابد.

سخن پایانی:

انگل سس (Cuscuta.spp) یکی از چالش‌های جدی در مزارع یونجه است که می‌تواند عملکرد محصول را تا ۸۰-۷۰% کاهش دهد. مدیریت این انگل نیازمند ترکیبی از روش‌های پیشگیری، مکانیکی و شیمیایی است. مهم‌ترین نکات عبارتند از:

• پیشگیری: انتخاب تاریخ مناسب کاشت پاییزه و رعایت تناوب کشت.
• کنترل مکانیکی: استفاده از شعله‌افکن و حذف دستی بوته‌های آلوده.
• کنترل شیمیایی: استفاده از علف‌کش‌هایی مانند گلایفوزیت و ایمازتاپیر با رعایت میزان و زمان توصیه شده.
• اثر مدیریت: سمپاشی صحیح باعث کاهش رشد سس و جلوگیری از خسارت گسترده به یونجه می‌شود.

با اجرای دقیق این اقدامات، امکان حفظ تراکم محصول و افزایش بازدهی مزرعه به شکل قابل توجهی فراهم می‌شود.

سوالات متداول: