نماتد گال گندم؛ شناخت و روش‌های کنترل موثر آن

گندم به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین محصولات استراتژیک جهان، نقشی کلیدی در امنیت غذایی دارد. با این حال تولید پایدار این محصول همواره در معرض تهدید آفات و بیماری‌های مختلف قرار دارد. یکی از این تهدیدات مهم، نماتد گال دانه گندم با نام علمی Anguina tritici است که به‌عنوان اولین نماتد انگل گیاهی در سال ۱۷۴۳ شناسایی شد.

این نماتد، انگل برگ و خوشه گندم بوده و خسارت آن می‌تواند در مزارع آلوده تا ۵۰ درصد در گندم و حدود ۱۰ درصد در جو برآورد شود. اهمیت اقتصادی بالای این آفت به دلیل اثر مستقیم آن بر خوشه‌ها، دانه‌ها و کیفیت محصول است؛ چرا که با ایجاد گال‌های سخت و سیاه به جای دانه سالم، سبب پوکی خوشه‌ها و کاهش عملکرد می‌شود.

گزارش‌ها نشان می‌دهند که این نماتد در بسیاری از مناطق گندم‌خیز جهان پراکنش دارد و در ایران نیز از استان‌هایی چون آذربایجان، اصفهان، هرمزگان، تهران، سیستان و بلوچستان، کرمان، البرز، گلستان، خراسان و کرمانشاه گزارش شده است. علاوه بر خسارت مستقیم این نماتد در انتقال برخی باکتری‌ها و قارچ‌های بیماری‌زا از جمله Rathayibacter tritici (عامل بیماری خوشه صمغی) و Dilophospora alopecuri (عامل بیماری پیچیدگی و سیاه شدن خوشه) نقش مهمی ایفا می‌کند که می‌تواند شدت خسارت را چندین برابر کند.

به دلیل اهمیت بالای این آفت، شناخت ویژگی‌های زیستی، علائم بیماری و روش‌های پیشگیری و کنترل آن برای کشاورزان و کارشناسان ضروری است.

عامل بیماری: معرفی نماتد گال گندم و ویژگی‌های زیستی آن

نماتد گال دانه گندم (نام علمی: Anguina tritici) یکی از مهم‌ترین انگل‌های اجباری گیاهان زراعی است. این نماتد بطور اختصاصی روی گندم و در مواردی روی جو، تریتیکاله و چاودار فعالیت می‌کند. در حالت طبیعی این آفت چرخه زندگی خود را تنها در بافت‌های گیاهی میزبان تکمیل می‌کند و بدون حضور گیاه حساس قادر به ادامه حیات نیست.

ویژگی‌های زیستی و مورفولوژیکی:

• شکل و اندازه: این نماتد دارای بدنی کشیده و استوانه‌ای با رنگ سفید مایل به شفاف است. اندازه ماده‌ها حدود ۴-۳ میلی‌متر و نرها کمی کوچک‌تر می‌باشند.
• ساختار دهانی: مجهز به استایلت (سوزن دهانی) است که با آن به سلول‌های گیاهی نفوذ کرده و از محتویات آن تغذیه می‌کند.
• چرخه زندگی: این نماتد دارای جنسیت جداگانه (نر و ماده) بوده و در شرایط مناسب می‌تواند در داخل گال‌ها بیش از ۳۰ هزار تخم تولید کند.
• قدرت بقاء: یکی از ویژگی‌های مهم زیستی آن، بقاء طولانی‌مدت در داخل گال‌ها می‌باشد. نماتدها درون گال‌های خشک‌شده می‌توانند تا چند سال زنده بمانند و با کشت مجدد گندم وارد چرخه فعال شوند.

اهمیت بیماری‌زایی:

این نماتد علاوه بر ایجاد خسارت مستقیم به‌عنوان ناقل عوامل بیماری‌زای دیگر عمل می‌کند. بطور خاص:

• باکتری Rathayibacter tritici (عامل خوشه صمغی گندم)
• قارچ Dilophospora alopecuri (عامل پیچیدگی و سیاه‌شدن خوشه و برگ)

این نماتد همراه با دیگر عوامل بیماری‌زا، بیماری‌های مرکب و پیچیده‌ای را در مزارع ایجاد می‌کند.

میزبان‌ها: گیاهان اصلی و میزبان‌های واسط

نماتد گال دانه گندم (Anguina tritici) دارای دامنه میزبان محدود اما استراتژیک است که شامل گیاهان زیر می‌شود:

میزبان‌های اصلی:

• گندم (.Triticum spp): میزبان اصلی و حساس‌ترین گونه به نماتد است. آلودگی در مراحل اولیه رشد باعث پیچیدگی برگ‌ها و در مرحله خوشه‌دهی، ایجاد گال‌های دانه‌ای می‌شود که محتوای تخم و لارو نماتد را در خود جای می‌دهد.
• جوی دوسر (Hordeum vulgare) و تریتیکاله: در برخی مناطق نیز می‌توانند میزبان‌های جانبی باشند اما حساسیت آن‌ها نسبت به گندم کمتر است.

میزبان‌های واسط و گیاهان غیرهدف:

• چاودار (Secale cereale): می‌تواند به انتقال نماتد بین مزارع کمک کند.
• سایر گیاهان علفی و علف‌های هرز: علف‌های هرزی مثل یولاف می‌توانند نقش میزبان موقت نماتد را ایفا کرده و آلودگی مجدد مزارع را تسهیل کنند.

نکات مهم درباره میزبان‌ها:

• اختصاصی بودن میزبان: نماتد تقریباً تمام چرخه خود را روی گیاهان خانواده گندمیان طی می‌کند و در گیاهان غیر میزبان قادر به تکثیر نیست.
• انتقال آلودگی: وجود گیاهان میزبان جانبی و علف‌های هرز در نزدیکی مزارع گندم، خطر آلودگی را افزایش می‌دهد و مدیریت آن‌ها برای کاهش شیوع، حیاتی است.

علائم بیماری نماتد گال دانه گندم

نماتد گال دانه گندم (Anguina tritici) باعث بروز مجموعه‌ای از علائم فیزیولوژیکی و ساختمانی در گیاه می‌شود که بسته به مرحله رشد گندم متفاوت است. شناسایی دقیق این علائم برای مدیریت مؤثر اهمیت بالایی دارد.

۱.علائم روی برگ‌ها

• پیچیدگی و مجعد شدن برگ‌ها: برگ‌ها به شکل مارپیچی یا چین‌خورده رشد می‌کنند.
• نوارهای کوچک یا لکه‌های آلودگی: در برخی موارد، لکه‌های سبز تیره یا روشن روی برگ‌ها ظاهر می‌شوند.
• زردی و رنگ‌پریدگی: کاهش سبزینگی برگ‌ها به علت تغذیه لاروهای نماتد.
• کاهش رشد بوته: آلودگی شدید می‌تواند باعث کوتاه ماندن ارتفاع گیاه و کاهش تراکم برگ‌ها شود.

۲.علائم روی خوشه‌ها و دانه‌ها

• ایجاد گال‌های دانه‌ای: دانه‌های آلوده بادامی، براق و سبزرنگ هستند و حاوی لارو و تخم نماتد می‌باشند.
• پوک شدن خوشه‌ها: در مراحل بعدی رشد، گال‌ها قهوه‌ای و سخت شده و خوشه‌ها ناقص و پوک می‌شوند.
• آلودگی گسترده دانه: در هر گال تا ۹۵ جفت نماتد نر و ماده وجود دارد که می‌تواند تا ۳۰,۰۰۰ تخم تولید کند.

۳.علائم جانبی

• کاهش عملکرد و کیفیت محصول: گندم آلوده دانه‌های سالم کمتری تولید می‌کند.
• ایجاد آلودگی هنگام برداشت: گال‌ها به راحتی از دانه جدا شده و می‌توانند خاک و دانه‌های سالم را آلوده کنند.

نکات مهم:

• علائم در مرحله پنجه‌زنی اغلب در برگ‌ها مشاهده می‌شوند.
• در مرحله خوشه‌دهی گال‌های کوچک و سبزرنگ قابل شناسایی هستند.
• در مرحله رسیدن دانه، گال‌ها سخت و قهوه‌ای شده و از دانه جدا می‌شوند.

چرخه زندگی نماتد گال گندم (Anguina tritici):

چرخه زندگی این نماتد شامل مراحل تخم، لارو و بالغ است و به‌شدت با مرحله رشد گیاه میزبان (گندم) همزمان است. درک چرخه زندگی برای مدیریت مؤثر بیماری اهمیت بالایی دارد.

۱.مرحله لاروی:

• شروع تغذیه: لاروهای تازه تفریخ‌شده از تخم، ابتدا بافت برگ را تغذیه کرده و سپس به‌صورت انگل خارجی روی برگ‌ها رشد می‌کنند.
• مدت زمان: چندین روز طول می‌کشد تا لاروها به مرحله آماده برای نفوذ به جنین دانه برسند.
• نفوذ به جنین دانه: هنگامی که دانه در حال تشکیل است، لاروها وارد آن می‌شوند و شروع به تغذیه از مواد غذایی ذخیره‌ای دانه می‌کنند.
• ایجاد گال‌ها: تغذیه لارو باعث ایجاد تغییرات ساختاری در دانه و خوشه می‌شود. گال‌ها در ابتدا سبزرنگ و نرم هستند و پس از رسیدن دانه‌ها، قهوه‌ای و سخت می‌شوند.

۲.مرحله بالغ و تخم‌ریزی:

• تولید مثل: هر گال حاوی لاروهای نر و ماده است که بالغ شده و تخم‌گذاری می‌کنند.
• تعداد تخم: در هر گال ممکن است تا ۳۰,۰۰۰ تخم تولید شود.
• انتشار: گال‌ها از دانه جدا شده و روی خاک می‌افتند و آماده‌ی آلوده کردن کشت بعدی هستند.

۳.شرایط محیطی مؤثر:

• دمای مناسب: رشد و تفریخ لارو در دماهای معتدل سریع‌تر است.
• رطوبت خاک: رطوبت زیاد خاک می‌تواند زنده ماندن گال‌ها و تخم‌ها را افزایش دهد.
• گیاهان میزبان: گندم، تریتیکاله و چاودار مهم‌ترین میزبان‌ها هستند؛ گیاهان غیرمیزبان چرخه را متوقف می‌کنند.

مدیریت نماتد گال دانه گندم:

مدیریت این نماتد نیازمند یک رویکرد تلفیقی است که ترکیبی از روش‌های زراعی، فیزیکی و بیولوژیکی باشد. هدف، کاهش جمعیت نماتد در خاک و جلوگیری از آلودگی دانه‌های جدید است.

۱.استفاده از بذور سالم:

• استفاده از بذور عاری از آلودگی مهم‌ترین و مؤثرترین روش پیشگیری است.
• منبع اصلی انتشار نماتد، بذرهای آلوده هستند.

۲.بوجاری بذور:

• انجام چند مرحله بوجاری با دستگاه‌های مناسب می‌تواند گال‌ها را از دانه سالم جدا کند.
• گال‌ها سبک‌تر از دانه سالم هستند و به راحتی با این روش حذف می‌شوند.

۳.تیمار حرارتی بذور:

• آب گرم ۵۶-۵۴ درجه سلسیوس به مدت ۱۲-۱۰ دقیقه یا آب گرم ۲۷-۲۱ درجه سلسیوس به مدت ۴-۲ ساعت و سپس آب ۵۰ درجه سلسیوس به مدت ۳۰ دقیقه می‌تواند لاروها و تخم‌ها را از بین ببرد.
• این روش باعث کاهش شدید جمعیت نماتد در بذر می‌شود.

۴.استفاده از محلول آب و نمک:

• گال‌ها سبک‌تر از دانه سالم هستند و با محلول آب و نمک ۲۰% از دانه جدا می‌شوند.

۵.تناوب زراعی:

• دو تا سه سال تناوب با گیاهان غیرمیزبان مانند پنبه، کلزا، آفتابگردان، حبوبات و سویا باعث کاهش جمعیت نماتد می‌شود.

۶.کنترل علف‌های هرز:

• حذف علف‌های هرز میزبان مانند چاودار و یولاف از مزرعه از انتشار نماتد جلوگیری می‌کند.

۷.پایش مزرعه:

• مرحله پنجه‌زنی: پیچیدگی و تجعد برگ‌ها به صورت لکه‌های کوچک یا بزرگ قابل مشاهده است.
• مرحله خوشه‌دهی: گال‌های ریز، براق و سبز رنگ که حاوی لارو یا نماتد بالغ هستند، قابل بررسی زیر بینوکولار است.
• مرحله سفت شدن دانه: گال‌های قهوه‌ای و سخت در سنبله، نشان‌دهنده وجود آلودگی است.

۸.معدوم‌سازی گال‌ها:

• گال‌ها را پیش از رسیدن دانه‌های آلوده به خاک جمع‌آوری کرده و بسوزانید یا دفن کنید تا چرخه نماتد قطع شود.

جمع‌بندی و توصیه‌های نهایی:

نماتد گال دانه گندم (Anguina tritici) یکی از مهم‌ترین آفات اقتصادی گندم است که می‌تواند تا ۵۰% در گندم و تا ۱۰% در جو خسارت ایجاد کند. این نماتد با چرخه زندگی خاص خود و ایجاد گال در دانه‌ها، خسارت مستقیم و غیرمستقیم (انتقال بیماری‌های باکتریایی و قارچی) به محصول وارد می‌کند.

نکات کلیدی جمع‌بندی:

1. پیشگیری مهم‌ترین اقدام است: استفاده از بذور سالم و عاری از آلودگی، بوجاری و تیمار فیزیکی.
2. کنترل چرخه زندگی نماتد: با تناوب زراعی و حذف میزبان‌های فرعی و علف‌های هرز.
3. پایش منظم مزرعه: شناسایی علائم اولیه آلودگی در مراحل مختلف رشد گندم.
4. معدوم‌سازی گال‌ها: جمع‌آوری و از بین بردن گال‌ها قبل از برداشت برای جلوگیری از انتقال آلودگی به سال بعد.
5. ترکیب روش‌ها: استفاده همزمان از روش‌های زراعی، فیزیکی و مدیریتی، بیشترین اثرگذاری را دارد.

توصیه نهایی به کشاورزان: مدیریت موفق نماتد گال دانه گندم نیازمند پیشگیری، پایش و کنترل تلفیقی است تا هم تولید پایدار حفظ شود و هم خسارت اقتصادی کاهش یابد.

سوالات متداول: