ویروس پیچیدگی برگ زرد گوجه فرنگی (Tomato yellow leaf curl virus–TYLCV) یکی از جدی‌ترین تهدیدها برای مزارع گوجه فرنگی در ایران و بسیاری از کشورهای دنیاست. این ویروس که می‌تواند تا بیش از ۹۰ درصد محصولات را از بین ببرد، ابتدا از استان‌های جنوبی ایران شناسایی شد و اکنون در بسیاری از مناطق کشور شیوع پیدا کرده است.
میزبان اصلی این ویروس، گوجه فرنگی است اما بیش از ۳۰ نوع گیاه دیگر از جمله سبزیجات، صیفی‌جات، گیاهان زینتی و علف‌های هرز نیز در معرض آلودگی قرار دارند. از آن‌جا که تنها راه انتقال این ویروس از طریق سفیدبالک پنبه (Bemisia tabaci) است، کنترل مؤثر این حشره ناقل نقش کلیدی در مهار بیماری ایفا می‌کند.
با توجه به خسارت سنگین و گسترش سریع بیماری، آشنایی با علائم اولیه، روش‌های انتقال و راهکارهای مؤثر مقابله با آن برای هر کشاورز و تولیدکننده‌ای ضروری است. در این مقاله تلاش کرده‌ایم مهم‌ترین نکات مربوط به این بیماری را به‌زبان ساده اما دقیق ارائه کنیم تا بتوانید از مزارع و گلخانه خود به‌خوبی محافظت کنید.
میزبان‌های ویروس پیچیدگی برگ زرد گوجه فرنگی:
گرچه میزبان اصلی این ویروس گیاه گوجه فرنگی است اما دامنه میزبانی آن گسترده بوده و شامل بیش از ۳۰ گونه گیاهی از ۱۲ خانواده مختلف می‌شود. این میزبان‌ها شامل:
- صیفی‌جات: گوجه‌فرنگی، فلفل، بادمجان، خیار و کدو
- سبزیجات: اسفناج و ریحان
- گیاهان زینتی
- گیاهان خودرو و علف‌های هرز مانند تاج‌ریزی، چچم، سوروف و…
این دامنه وسیع باعث افزایش احتمال بقای ویروس و انتقال آن از مزرعه‌ای به مزرعه دیگر می‌شود.
علائم بیماری ویروس پیچیدگی برگ زرد گوجه فرنگی:
علائم آلودگی به ویروس پیچیدگی برگ زرد گوجه‌فرنگی با توجه به سن گیاه و شدت بیماری ممکن است متفاوت باشد اما برخی نشانه‌های مشخص مانند زردی و فنجانی شدن برگ‌ها، توقف رشد، کوتولگی بوته‌ها و ریزش گل‌ها، به‌وضوح هشداردهنده‌اند. مشاهده این علائم باید به‌عنوان زنگ خطر تلقی شده و بلافاصله اقدامات کنترلی آغاز شود.مهم‌ترین علائم شامل موارد زیر است:
- توقف رشد بوته‌ها: گیاهان آلوده معمولاً کوتاه می‌مانند و رشد طبیعی آن‌ها متوقف می‌شود.
- زرد شدن برگ‌ها: برگ‌ها به‌ویژه در قسمت‌های بالایی به رنگ زرد در می‌آیند.
- برگ‌های فنجانی‌شکل: برگ‌ها به سمت بالا جمع می‌شوند و حالت فنجانی پیدا می‌کنند.
- سرشاخه‌های ایستاده: شاخه‌های جوان به صورت ایستاده شده و حالت طبیعی خود را از دست می‌دهند.
- ریزش گل‌ها و کاهش تشکیل میوه: گیاهان آلوده معمولاً گل می‌دهند اما این گل‌ها یا ریزش می‌کنند یا به میوه تبدیل نمی‌شوند.
- عدم تولید محصول در آلودگی شدید: بوته‌هایی که به‌شدت آلوده شده‌اند، اغلب هیچ میوه‌ای تولید نمی‌کنند و عملاً از چرخه تولید خارج می‌شوند.
برای موفقیت در کنترل بیماری، شناسایی زودهنگام علائم بسیار حیاتی است. به‌محض مشاهده نشانه‌های اولیه در مزرعه، باید فوراً جمعیت سفیدبالک‌ها بررسی شده و بوته‌های مشکوک به آلودگی سریعاً حذف و نابود شوند تا از گسترش بیماری جلوگیری گردد.
شرایط گسترش و انتقال ویروس TYLCV:
ویروس پیچیدگی برگ زرد گوجه فرنگی (TYLCV) یکی از ویروس‌هایی است که تنها از طریق سفیدبالک پنبه (Bemisia tabaci) به‌صورت پایا منتقل می‌شود. این موضوع به آن معناست که ویروس در بدن حشره ناقل باقی می‌ماند و می‌تواند طی تمام طول عمر سفیدبالک به گیاهان سالم منتقل شود. برخی نکات کلیدی در رابطه با انتقال و توسعه این بیماری عبارت‌اند از:
- زمان لازم برای انتقال ویروس: سفیدبالک بالغ تنها با ۱۵ الی۳۰ دقیقه، تغذیه از گیاه آلوده می‌تواند ویروس را کسب کند. برای انتقال مؤثر آلودگی به گیاه جدید، ویروس باید ۸ تا ۲۴ ساعت در بدن حشره باقی بماند.
- نقش سفیدبالک‌های بالغ: اگرچه پوره‌های سفیدبالک نیز می‌توانند ویروس را انتقال دهند اما حشرات بالغ به‌ویژه ماده‌ها، مهم‌ترین نقش را در انتشار این ویروس دارند.
- انتقال مکانیکی ندارد: برخلاف برخی ویروس‌های گیاهی، TYLCV از طریق تماس بوته‌های آلوده با گیاهان سالم یا ابزار کشاورزی منتقل نمی‌شود.
- شدت بیماری وابسته به جمعیت ناقلین است: افزایش جمعیت سفیدبالک‌ها در مزرعه، رابطه مستقیم با شدت شیوع بیماری دارد. ازاین‌رو مدیریت دقیق ناقلین در اولویت کنترل قرار دارد.
بطور کلی گسترش این ویروس در یک مزرعه یا منطقه، بیش از هر عامل دیگری وابسته به وضعیت جمعیت سفیدبالک‌ها و نحوه کنترل آن‌ها می‌باشد.
مدیریت و کنترل ویروس پیچیدگی برگ زرد گوجه فرنگی:
کنترل ویروس TYLCV با توجه به وابستگی کامل آن به ناقل (سفیدبالک) نیازمند یک برنامه جامع و چندجانبه است. در ادامه به بررسی مهم‌ترین راهکارهایی که بر اساس اصول مدیریت تلفیقی (IPM) پیشنهاد می‌شوند، می‌پردازیم:
۱. استفاده از ارقام مقاوم یا متحمل
کاشت ارقام گوجه‌فرنگی که نسبت به TYLCV مقاومت یا تحمل نسبی دارند یکی از مؤثرترین راهکارهای پیشگیری از بروز خسارت سنگین است.
۲. تولید و استفاده از نشاء سالم
تهیه نشاهای گوجه‌فرنگی از گلخانه‌های کنترل‌شده و عاری از ویروس، اولین گام پیشگیری محسوب می‌شود. هرگونه آلودگی در مرحله نشاء می‌تواند به‌سرعت به آلودگی گسترده در مزرعه منجر شود.
۳. پایش منظم علائم ویروس پیچیدگی برگ زرد گوجه فرنگی
بررسی روزانه و منظم بوته‌ها به‌ویژه در مراحل ابتدایی رشد، باعث شناسایی زودهنگام آلودگی می‌شود. تشخیص سریع بیماری باعث می‌شود تا بوته‌های آلوده به موقع حذف شده و از گسترش بیشتر بیماری جلوگیری شود.
۴. اجتناب از انتقال نشاء در شرایط طغیان سفیدبالک
اگر جمعیت سفیدبالک در مزرعه یا منطقه زیاد باشد، باید از کاشت نشاهای جدید خودداری کرد؛ زیرا خطر آلودگی آن‌ها در همان روزهای ابتدایی بسیار بالا خواهد بود.
۵. کشت گیاهان تله
استفاده از گیاهان تله مانند خیار یا کدو حلوایی در حاشیه مزارع می‌تواند بخشی از جمعیت سفیدبالک را به سمت خود جذب کرده و فشار روی گوجه‌فرنگی را کاهش دهد.
۶. حذف و معدوم‌سازی بوته‌های مشکوک به ویروس پیچیدگی برگ زرد گوجه فرنگی
با مشاهده نخستین علائم آلودگی، باید بوته‌های مشکوک بلافاصله از مزرعه حذف و بطور کامل نابود شوند تا از تبدیل آن‌ها به کانون انتشار ویروس جلوگیری شود.
۷. کنترل سفیدبالک با حشره‌کش‌های انتخابی
در مراحل ابتدایی آلودگی استفاده از حشره‌کش‌های مناسب و دارای اثر سریع بر جمعیت سفیدبالک بالغ می‌تواند نقش مهمی در قطع زنجیره انتقال داشته باشد. انتخاب آفت‌کش با دوره کارنس کوتاه و اثرگذاری بالا اهمیت زیادی دارد.
۸. حذف علف‌های هرز میزبان
علف‌های هرز اطراف مزرعه که می‌توانند میزبان ویروس یا سفیدبالک باشند باید بطور منظم کنترل و حذف شوند. این اقدام موجب کاهش منابع ذخیره ویروس در طبیعت می‌شود.
۹. تغذیه و آبیاری اصولی و صحیح
برنامه منظم و اصولی تغذیه و آبیاری، گیاه را تقویت کرده و مانع از ایجاد تنش در گیاه می‌شود. کودهای حاوی عناصر ماکرو (NPK) و میکرو (ریزمغذی) می‌توانند نیاز گیاه به انواع عناصر ضروری را تامین نمایند.
۱۰. استفاده از ترکیبات افزایش دهنده ایمنی گیاه و محرک رشد
مصرف دوره‌ای ترکیباتی مانند اسید هیومیک، آمینواسیدها، جلبک، فسفیت پتاسیم، فسفیت مس و … می‌توانند سبب تقویت ساختار گیاه و افزایش مقاومت طبیعی آن در برابر آلودگی شوند.
سخن پایانی:
ویروس پیچیدگی برگ زرد گوجه فرنگی (TYLCV) یکی از مهم‌ترین تهدیدهای ویروسی برای تولید پایدار گوجه فرنگی در ایران و جهان به‌شمار می‌رود. خسارت این بیماری در شرایط مساعد می‌تواند تا ۹۰ درصد عملکرد مزرعه را کاهش دهد و در مواردی عملاً تولید اقتصادی را غیرممکن سازد.
با توجه به این‌که عامل انتقال بیماری، سفیدبالک Bemisia tabaci است و ویروس به‌صورت مکانیکی یا از طریق بذر منتقل نمی‌شود، کنترل جمعیت ناقل و پیشگیری از ورود آن به گلخانه، حیاتی‌ترین راهبرد در مدیریت بیماری محسوب می‌شود.
برای پیشگیری مؤثر از ویروس پیچیدگی برگ زرد گوجه‌فرنگی، اجرای یک برنامه کنترلی هماهنگ ضروری است. این برنامه شامل استفاده از نشاهای سالم، پایش مداوم مزرعه یا گلخانه، کنترل دقیق سفیدبالک‌ها با حشره‌کش‌های مؤثر، کشت ارقام مقاوم و حذف به‌موقع بوته‌های آلوده و علف‌های هرز است. رعایت این اقدامات به‌صورت همزمان، نقش مؤثری در کاهش شیوع بیماری و حفظ سلامت محصول خواهد داشت.
توصیه می‌شود بهره‌برداران، کارشناسان و کشاورزان در صورت مشاهده علائم مشکوک در گلخانه در کوتاه‌ترین زمان ممکن با کارشناسان گیاه‌پزشکی مشورت نموده و اقدامات کنترلی را پیش از شیوع گسترده ویروس آغاز نمایند. پیشگیری همواره مؤثرتر و کم‌هزینه‌تر از درمان است.
